Teteringen 750 jaar

TETERINGEN 750 JAAR IN DE ARCHIEVEN VERMELD

Fons Prince

De eerste vermelding van Teteringen stamt uit 1274

In 2024 is het 750 jaar geleden dat de naam ‘Teteringen’ voor het eerst in de archieven voorkomt.

In 2024 zal dan ook menige actie in het kader staan van ‘Teteringen 750’.

Er zijn twee lezingen over het ontstaan van de naam Teteringen.

*Breda had in 1252 stadsrechten gekregen.

In de tweede helft van de dertiende eeuw werd Breda omringd met een aarden omwalling. Er werd een gracht gegraven en met het zand hieruit werd aan de stadszijde hiervan, direct op de middeleeuwse akker, een wal opgeworpen.

Er is een oorkonde waarin in 1280 sprake is van een gift van de Heer van Breda, Arnoud van Leuven en zijn echtgenote Elizabeth, Vrouwe van Breda.

In de oorkonde staat dat zij een schenking doen aan de buitenpoorters van de stad, de weiden en woeste gronden tot den ringen, de stadswallen. Zo zou de naam ‘tot den ringen’, later dus Teteringen ontstaan zijn.

 Bij de Boschpoort kon men tussen de wallen door de stad inkomen.

Na 1867 waren de stadspoorten niet belangrijk meer en werden ze samen met de vestingwerken gesloopt.

Later is hier de Koepelgevangenis De Boschpoort gekomen.

*Er is ook sprake van de ‘waeterlaet van der Tateringhen’ 

Dat was waarschijnlijk de waterloop die door het centrum van Teteringen naar de Vucht loopt.

De ‘waeterlaet van der Tateringhen’ had een vrij groot verval. Het geluid dat het water maakte, kan men met ‘tateringe’ aangeduid hebben en waarschijnlijk is die naam overgegaan op de nederzetting gelegen aan het water.

Deze verklaring voor het ontstaan van de naam Teteringen lijkt het meest voor de hand liggend.

Bij de ‘Kijkzuil’ op het Willem Alexanderplein, die in 1995 is onthuld in het kader van Teteringen 200 jaar zelfstandige gemeente (zie verder), is daar ook op ingespeeld.

Ton Buijnsters heeft de “KIJKZUIL” op het Willem Alexanderplein gemaakt, waarin ‘verleden, heden en toekomst’ van Teteringen zijn samengevat.

De zuil staat dan ook midden in het stromend water, en symboliseert zo ‘het tateren’ van het water.

Ton Buijnsters aan het werk en onthulling Kijkzuil

Door de vestiging van buitenpoorters van Breda kwam het gehucht Teteringen, gelegen rond een kruispunt van landwegen, tot ontwikkeling.

Aanvankelijk was het niet meer dan een aantal verspreid liggende gehuchten, zoals Kerkeinde, Hoolstraat (tezamen het dorp uitmakende) en verder Heistraat, Hoeveneind, Meerberg, Teteringschendijk, Zandbergen e.d.

Boven het gehucht Teteringschendijk had men een plaats ‘Vuilenbras’ genoemd.  Waarschijnlijk omdat op dat kruispunt van zandwegen de weg naar Dongen zeer breed was en bijna continu een waterpoel vormde. In de nabijheid stond een herberg die vroeger ook Vuilenbras heette, maar later de Posthoorn werd.

Omstreeks 1500 werd er in Teteringen een kapel gebouwd ter plaatse van het huidige kerkhof. Tijdens de vele belegeringen van Breda tijdens de Tachtigjarige Oorlog is de kapel verwoest.

De fundamenten zijn nog gevonden en later is daar een nieuwe kapel gebouwd.

De kapel die gebouwd is op de fundamenten van de verwoeste

kapel

De oppervlakte van Teteringen was veel groter dan die van Breda

Teteringen in 1865, getekend door J. Kuijper.

Het kleine Breda lag ingeklemd tussen de grote plattelandsgemeenten Princenhage, Ginneken en Bavel, en Teteringen.

Gaat men in gedachten even van de Lage Weg naar het Moleneind. Het treinspoor was er toen nog niet en de weg liep via wat nu het Moleneindpad is (aan de andere kant van het spoor) naar het Moleneind. Daar was de plaats waar de standerdmolen (1800) stond. Via de zandwegen Moleneind en Hoolstraat kwam men in Teteringen.

De standerdmolen, waar graan van de boeren in Teteringen gemalen werd. Vele jaren was deze molen dé gemeentelijke inkomstenbron. In 1919 is de molen afgebroken. Op die plaats is nu het scouting-gebouw De Maalderij.

Men kon toen i.p.v. rechtuit naar het Moleneind ook rechtsaf de Galgestraat in. Deze naam is afgeleid van het feit, dat daar vele eeuwen een galg heeft gestaan.  Juist op zo’n punt, waar de zandwegen samenkwamen, wilde men schurken en ander tuig afschrikken en liet men de mensen die daar opgehangen waren langere tijd hangen. 

De weg naar het cadettenkamp met de Galgenheuvel. De foto is gemaakt door A.C. Lüber al vóór 1910. Misschien nog op een glasplaat.

In 1795 wordt Teteringen een van Breda onafhankelijke municipaliteit.

Pieter van Ginneken ging als jongste en pasbenoemde vertegenwoordiger naar het gemeentebestuur in Breda om te vragen of ze zich nog realiseerden dat ze een buitenpoorterij Teteringen hadden.

Hij kreeg als reactie te horen iets in trant van: ”Gaat u terug naar Teteringen en zie er maar het beste van te maken”.

Hij en de andere gezworenen besloten toen dat er een eigen bestuur gekozen moest worden, om zelf de zaken te gaan regelen.

Zo kwamen er de eerste verkiezingen in de buitenpoorterij Teteringen. Pieter van Ginneken werd gekozen en werd de eerste burgemeester van Teteringen. (‘maire’ genaamd in die tijd)

Pieter van Ginneken heeft in de Franse tijd (1794-1815) een niet aflatende strijd gevoerd tegen de gemeente Breda om onafhankelijk te worden en te blijven.

Dit pand staat in Hoolstraat 16 Het werd in 1805 gekocht door Pieter van Ginneken en vanaf die tijd was hier de gemeentesecretarie van Teteringen gevestigd tot 1820.

Teteringen was een agrarisch dorp, aanvankelijk niet meer dan verzameling gehuchten.

Er was een kerk, op de plek van de huidige begraafplaats, en er waren enkele boerderijen, ontstaan als nederzettingen vooral langs het Hoeveneind en Moleneind.

Meer dan 150 jaar waren (bijna) alle mensen werkzaam in de agrarische sector. Bij de bestaansmiddelen lag het accent dan ook geheel op landbouw, tuinbouw en veeteelt.

Teteringen was vroeger een agrarisch dorp

n

Vanaf 1810 is op bevel van Napoleon Bonaparte begonnen met een weg van Parijs naar Amsterdam. Deze kaarsrechte weg gaat ook door Teteringen en wordt hier genoemd de Oosterhoutseweg.

Het was de eerste ‘steenweg’ in Teteringen. Tot dan toe waren er alleen zandpaden.

In 1862 werd begonnen met de spoorlijn Breda-Tilburg. Daarvoor werden veel land- en tuinbouwgronden onteigend.

Teteringen werd gezien als een welvarende gemeente. Door de voorspoedige gang van zaken in het agrarisch bedrijf waren de levensomstandigheden voor de landarbeiders redelijk. Enkel in de wintermaanden was er een tekort aan werkgelegenheid. Dat werd bestreden door het van gemeentewege verschaffen van werk in de ontginning van heidegronden. De vestiging van een lucifersfabriek in 1870 bracht ook verlichting in het tekort aan werkgelegenheid. Het verschafte werk aan 43 mannen en jongens.

In 1927 zijn de annexaties begonnen. Breda werd steeds groter en de plattelandsgemeenten moesten steeds meer grond afstaan tot zij uiteindelijk bij de zogenaamde herindeling in 1997 in zijn geheel in Breda opgingen.

Teteringen moest steeds meer grond afstaan aan Breda (de zwarte gebieden).  De annexaties waren in 1927, 1942 en 1961

In de jaren 50 van de vorige eeuw is Teteringen gaan groeien. In eerste instantie door de komst van forensen, die onder meer werkten bij de kazernes in Breda. Teteringen is van een agrarische samenleving uitgegroeid tot een forensendorp.

Er kwamen planmatige uitbreidingen en er wordt nog steeds veel gebouwd.

Geraadpleegde bronnen:

C.BUIKS  Namen van dorpen en steden in De Baronie van Breda. “De Oranjeboom” 2008

TETERINGEN Groene Buffer. Verweerschrift gemeentebestuur Teteringen 1969

J. KRÚGER, Geschiedenis van het bisdom Breda, deel 4

A.VAN DER AA Geschiedkundige beschrijving van de stad Breda en hare omstreken 1845

J.V. MOSSELVELD Beschouwingen over de economische en sociale situatie in de Baronie- gemeenten rond 1862. “De Oranjeboom” 1962

H. DIRVEN Breda-Oost: Teteringen, Heusdenhout, Brabantpark. 1998

B. HUSSON Uit de serie Callot-paden: Van de Spinolaschans naar het Hoeveneind 1987

H. DIRVEN Groot Breda 1997

TETERINGSERFDEEL.NL F. PRINCE Beelden in Teteringen Heemkundeblad 125

ORANJEBOOM.NL

ERFGOED BREDA.NL

PLAATSENGIDS.NL

BHIC.NL Teteringen

DBNL.ORG

WIKIPEDIA.ORG

C.BUIKS Noord-Brabantse plaatsnamen

 Deel 3 1990

TETERINGEN; DORP TUSSEN ZAND-GROND EN POLDER  Heemkundekring Teterings Erfdeel 2002